Që nga viti 2021, kur Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale e Kosovës u shkri në Ministrinë e Financave, Punës dhe Transfereve, dhjetëra organizata të shoqërisë civile dhe aktivistë kanë paralajmëruar se mirëqenia sociale është lënë jashtë prioriteteve qeveritare.
Fetije Atashi-Hetemi, që lëviz me ndihmën e karrocës, përkrah kërkesën e bërë nga organizatat joqeveritare për rikthimin e Ministrisë së Mirëqenies Sociale, pasi që, siç thotë ajo, “personat në gjendjen më të ndjeshme të shoqërisë, duhet të jenë prioritet”.
Që nga viti 2021, kur Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale e Kosovës u shkri në Ministrinë e Financave, Punës dhe Transfereve, dhjetëra organizata të shoqërisë civile dhe aktivistë kanë paralajmëruar se mirëqenia sociale është lënë jashtë prioriteteve qeveritare, ndërsa qasja në shërbime sociale për kategoritë e cenueshme është përkeqësuar.
Atashi-Hetemi, 56-vjeçare, jeton e vetme dhe thotë se përballet me sfida të shumta në përditshmëri.
Që nga fëmijëria e hershme, ajo lëviz me ndihmën e karrocës, pasi kishte pësuar dëmtime në tru, për shkak të temperaturës së lartë trupore.
Ajo thotë se gjithnjë ka pasur mbështetje nga familja dhe rrethi, gjë që i dha forcë të aktivizohet për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara. Por, kërkon që institucionet t’i përmirësojnë kushtet për këtë kategori të shoqërisë.
Për vite të tëra, 56-vjeçarja tregon se ka pasur një ndihmë prej 150 eurosh nga një skemë sociale.
Asaj i janë dashur tetë vjet betejë ligjore që të fitojë pensionin prej 430 eurosh që u takon personave paraplegjikë. Por, edhe kjo shumë thotë se është e pamjaftueshme për të.
“Pensioni që unë marr, nuk i mbulon as për së afërmi nevojat e një personi me aftësi të kufizuara, qoftë për barna, vizita mjekësore apo probleme të pritshme, si plagët dekubitale. Me këto para më duhet ta paguaj një asistente, që dy herë në javë të më ndihmojë. Nuk kam më shumë mundësi”, thotë ajo për Radion Evropa e Lirë.
Organizatat që mbrojnë të drejtat e personave me aftësi të kufizuara dhe fëmijëve, thonë se këto grupe të cenueshme, përveç stigmës dhe paragjykimeve nga shoqëria, gjithnjë e më shumë përballen me mungesë të mbështetjes së qëndrueshme institucionale.
Rikthimi i Ministrisë së Mirëqenies Sociale
Disa muaj më parë, përmes një letre publike drejtuar partive politike në Kosovë, Koalicioni i OJQ-ve për Mbrojtjen e Fëmijëve (KOMF) ka kërkuar rikthimin e një ministrie të veçantë për mirëqenie sociale.
Sipas KOMF-it, një strukturë e tillë është thelbësore për të siguruar qasje dhe koordinim më të mirë të shërbimeve për fëmijët, personat me aftësi të kufizuara, familjet në nevojë dhe kategori të tjera të cenueshme.
Por, derisa Kosova, prej muajsh, ndodhet në një krizë të thellë institucionale, kjo temë nuk është trajtuar publikisht nga partitë politike.
Sipas të dhënave nga KOMF-i, vetëm 10 për qind e fëmijëve me aftësi të kufizuara në Kosovë kanë qasje në shërbime të mirëfillta shëndetësore dhe sociale.
Ndërkaq, më shumë se 72 për qind e fëmijëve në vend vazhdojnë të disiplinohen përmes formave të dhunshme – një tjetër çështje, që thonë se kërkon përgjigje urgjente nga institucionet.
Përveç fëmijëve, edhe pensionistët, viktimat e dhunës, familjet në ndihmë sociale dhe kategoritë e dala nga lufta janë mes grupeve që, sipas Qendrës për Informim dhe Përmirësim Social (QIPS), vuajnë mungesën e përkujdesjes institucionale.
Ish-zyrtarë të Ministrisë së dikurshme të Mirëqenies Sociale dhe përfaqësues të shoqërisë civile paralajmërojnë se moskthimi i kësaj ministrie, do ta thellojë regresin institucional dhe do të lërë në gjendje të rënduar mijëra qytetarë në nevojë.
Skënder Reçica, që ka udhëhequr atë ministri, thotë se shkrirja e saj në departamente të një super-ministrie, “është dëshmi e një moskujdesi të thellë institucional”.
“Shërbimet sociale janë degraduar e qytetari i thjeshtë, që pret ndihmë dhe përkrahje, është lënë në mëshirën e fatit dhe të burokracisë pa shpirt”, thotë Reçica.
Sipas tij, rikthimi Ministrisë së Punës dhe Mirëqenies Sociale “nuk është luks, është domosdoshmëri”.
“Ka ardhur koha të thuhet hapur, nuk mund të ekzistojë një shtet social pa një institucion të dedikuar, që i përfaqëson ata që kanë më së shumti nevojë për mbështetje”, thekson Reçica.
Ai shton se disa projekte të nisura nga dikasteri i dikurshëm ministror, tashmë kanë dështuar.
“Reforma për skemën e ndihmës sociale, e cila ishte në fazë të avancuar të përgatitjes, është braktisur. Modeli për reformën e sistemit pensional, që synonte drejtësi sociale dhe barazi kontribuuese për të gjithë qytetarët, është harruar. Investimet në shërbimet sociale, të cilat kishin filluar të strukturoheshin, janë ngrirë”, thotë Reçica.
Rënie e cilësisë së shërbimeve sociale
Për organizatën Handikos Ferizaj, shkrirja e Ministrisë së Mirëqenies Sociale ka krijuar pasiguri tek organizatat joqeveritare, për shkak të paqartësive institucionale dhe mungesës së koordinimit.
Sipas kësaj organizate për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara, tani ndihet rënia e cilësisë së shërbimeve sociale.
“Shkrirja e shërbimeve sociale në ministri të tjera ka sjellë mbingarkesë të stafit dhe shpërndarje jo të qartë të përgjegjësive, gjë që ka ndikuar në ngadalësimin e hartimit dhe zbatimit të politikave dhe strategjive sociale. Kjo ka krijuar boshllëqe në koordinim dhe ka ulur efektivitetin e mbështetjes për këtë kategori, duke e bërë të nevojshme një qasje më të fokusuar dhe të organizuar në nivel qendror”, thonë nga Handikos Ferizaj.
Sipas organizatës, bashkëpunimi me Ministrinë e Drejtësisë, ku ndodhet Divizioni për të Drejtat e Personave me Aftësi të Kufizuara, ka qenë i mirë, porse nismat për mbështetje të fëmijëve dhe personave me aftësi të kufizuara thuhet se kanë mbetur me projekte afatshkurtra.
“Është e domosdoshme të sigurohet zbatim i efektshëm i Ligjit për shërbime sociale, të zhvillohen programe dhe projekte të qëndrueshme me kohëzgjatje prej tre deri në pesë vjet, të ndërmerren hapa për thjeshtimin e procedurave burokratike dhe të krijohet një mekanizëm i fuqishëm monitorimi për OJQ-të që ofrojnë këto shërbime”, thuhet në përgjigjen e Handikosit për Radion Evropa e Lirë.
Handikos Ferizaj përmend edhe mungesën e koordinimit efektiv dhe vonesat në ofrimin e shërbimeve, “duke e bërë edhe më të vështirë jetën e njerëzve në nevojë, përfshirë personat me aftësi të kufizuara dhe familjet e varfra”.
Organizatat e tjera joqeveritare ngrenë edhe një shqetësim tjetër për një kategori tjetër të shoqërisë: fëmijët me autizëm.
Qasja e vështirë në institucionet publike e fëmijëve me autizëm
Lekë Gjurgjiali nga Organizata “Zë”- Qendra Logopedike për Trajtim dhe Hulumtim, thekson se në Kosovë është problematike qasja në shërbime profesionale për fëmijët me autizëm.
“Qasja në vlerësime logopedike është e vështirë. Edhe qasja në shërbime profesionale logopedike është e vështirë në institucione publike, marrë parasysh numrin e vogël të logopedëve të angazhuar në këto institucione, si dhe koncentrimin e përfshirjes së logopedëve në institucione publike vetëm në Prishtinë”, thotë ai.
Për Gjurgjialin edhe më shqetësuese është lista e gjatë e pritjes për fëmijët që duan të marrin trajtim në sektorin publik.
“Listat e pritjes në institucione publike si dhe kostot e trajtimit në sektor privat dhe në organizata joqeveritare janë problematike. Vetëm një numër i vogël i organizatave joqeveritare ofrojnë shërbime pa pagesë”, thotë ai për Radion Evropa e Lirë.
Gjurgjiali beson se rikthimi i Ministrisë së Mirëqenies Sociale do të përmirësonte edhe bashkëpunimin ndërsektorial në mes të institucioneve qeveritare dhe organizatave të shoqërisë civile, që merren me mbrojtjen e fëmijëve dhe gjithpërfshirjen e tyre.
Për Bind Skejën, nga Qendra për Informim dhe Përmirësim Social, bashkimi i Ministrisë së Punës dhe Mirëqenies Sociale me ministri të tjera ka shkaktuar konfuzion brenda institucioneve, ku “s’ka qenë e qartë ndarja e përgjegjësive”.
Ai vlerëson se në këtë shkrirje të ministrisë, ka humbur edhe “dija institucionale”, meqë përgjegjësitë për shërbime sociale kanë shkuar tek entitetet, “të cilat nuk e kanë në bazë kauzën sociale, por operojnë me prioritete tjera”.
“Shembull konkret është transferimi i shërbimeve të shëndetit mendor në Ministri të Shëndetësisë. Kujdesi ndaj individëve me probleme të shëndetit mendor tejkalon trajtimin medikamentoz dhe kërkon programe të mbështetjes sociale, si banimi/strehimi, punësimi, rehabilitimi etj. Këto janë jashtë vizionit të Ministrisë së Shëndetësisë, gjë që pengon mundësinë për formimin e një sistemi të mirëfilltë të kujdesit të shëndetit mendor”, thotë Skeja.
Ai, po ashtu, shprehet kritik sa i përket mungesës së ndonjë nisme sociale dhe të kujdesit për shëndetin mendor.
“Shërbimet sociale kërkojnë ekip të veçantë që kupton sistemin dhe e ka përmirësimin e sistemit synim parësor, deri në pikën ku arrihet barazia sociale”, thekson Skeja.
Në vitin 2021, kur Lëvizja Vetëvendosje e mori pushtetin, vendosi që përmes reformave qeveritare të reduktojë numrin e ministrive për të ulur shpenzimet operative dhe për të arritur një efikasitet administrativ.
Për dallim nga Kosova, shumica e shteteve në rajon kanë ministri të veçantë për mirëqenien sociale.
Në Shqipëri, çështjet e mirëqenies sociale trajtohen nga Ministria e Shëndetësisë dhe Mbrojtjes Sociale. Në Mal të Zi, institucion përgjegjës për këtë është Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale. E, në Serbi ekziston Ministria e Punës, Punësimit, Çështjeve të Veteranëve dhe Çështjeve Sociale si organ për shërbimet e mirëqenies sociale.
