Analizë nga njohësi i çështjeve ndërkombëtare Amir Shabani, lidhur me gjendjen e Kosovës në rrugëtimin e saj në dialog me Serbinë tash e sa vite.
Pa njohje reciproke – një (mos)marrëveshje drejt normalizimit Kosovë-Serbi
Tani më një periudhë të gjatë kohore dhe në mënyrë intenzive BE-ja dhe SHBA-ja kanë bërë një insistim diplomatik mbi Kosovën dhe Serbinë që të pranojnë një propozim për normalizimin e mëtejshëm të marrëdhënieve dypalëshe. Edhe pse kjo marrëveshje është vlerësuar nga BE-ja dhe vendet anëtare të saj, SHBA-ja, Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së dhe të tjerë, si një hap vendimtar drejt normalizimit të marrëdhënieve dhe promovimit të stabilitetit rajonal, gjendja aktuale rezulton të jetë më shumë drejt mosmarrëvshjeves dhe konfliktit sesa zbatimit të marrëveshjes dhe stabilitetit rajonal.
Shikuar në aspekt kronologjik, e dijmë shumë mirë se Kosova dhe Serbia nuk e kanë zgjidhur drejtpërdrejt konfliktin e tyre që nga vitet e ’90-ta dhe si rrjedhojë gjithmonë është kërkuar ndërmjetësim dhe parandalim konflikti nga pala e tretë, kryesisht ndërkombëtare. Derisa Serbia ka refuzuar të pranojë ose të nënshkruajë ndonjë nga marrëveshjet e paqes të mbështetura ndërkombëtarisht në të tri iniciativat historike paqebërëse (Rambuje 1999, Vjenë 2007 dhe Bruksel 2013), Kosova e ka bërë këtë pa hezitim. Këto momente kyçe kanë hapur rrugën për një proces të papajtueshëm paqeje dhe normalizimi që ka çuar në mosbesim të ndërsjellë dhe zbatim selektiv të (mos)marrëveshjeve të tilla paqeje.
Pas viteve të bllokimit dhe tensioneve të shtuara gjatë vitit 2022, BE-ja dhe SHBA-ja i detyruan Kosovës dhe Serbisë ‘Marrëveshjen për rrugën e normalizimit ndërmjet Kosovës dhe Serbisë’, e cila përmban 11 nene dhe i ngjan traktatit bazë të vitit 1972 ndërmjet dy Gjermanive. Kjo Marrëveshje në shumë aspekte paraqet një avancim nga marrëveshja e vitit 2013, por nuk arrin të normalizojë plotësisht marrëdhëniet ndërmjet Kosovës dhe Serbisë. Ai përfaqëson një përparim në marrëdhëniet duke respektuar mënyrën se si Serbia dhe Kosova e perceptojnë njëra-tjetrën, por edhe një regres pasi forcon dallimet në çështjen e statusit të Kosovës dhe thellon ndikimin e Serbisë në vend.
Më e rëndësishmja, formimi i paqartë i dispozitave dhe dështimi i palëve për të rënë dakord për një plan më të detajuar zbatimi nuk ka gjasa të çojë në një normalizim të qetë të marrëdhënieve. Nenet 1 deri në 5 dhe neni 8 mund të interpretohen si favorizues për Kosovën sepse nënkuptojnë pranimin e statusit të Kosovës si shtet më vete. Neni 1 përmend shfaqjen e marrëdhënieve normale fqinjësore, barazinë e të drejtave dhe njohjen reciproke të dokumenteve ligjore dhe simboleve kombëtare. Sipas nenit 5, “asnjë palë nuk do të bllokojë, as nuk do të inkurajojë të tjerët të bllokojnë, përparimin e palës tjetër në rrugën e tyre përkatëse në BE bazuar në meritat e tyre”. Së fundi, neni 8 thotë se “Palët do të shkëmbejnë Misionet e Përhershme.
Ato duhet të vendosen në vendndodhjen e Qeverisë përkatëse”. Deri këtu, këto dispozita të marrëveshjes pajtohen me përfundimin e dëshiruar të Kosovës, që është njohja reciproke dhe normalizimi i marrëdhënieve me Serbinë si dy shtete të përbashkëta dhe sovrane. Është gjithashtu e mundur që klauzolat të interpretohen si një njohje e nënkuptuar dhe de facto e pavarësisë dhe shtetësisë sovrane të Kosovës, sepse ato janë dispozita tipike të normalizimit ndërshtetëror të marrëdhënieve. Themelimi i një organizate të veçantë politike për serbët në Kosovë të quajtur “Asociacioni i Komunave me Shumicë Serbe” (ASM) dhe një status i veçantë për Kishën Ortodokse Serbe janë të dyja kërkesat e adresuara në nenet 7 dhe 10, të cilat shihen kryesisht si të favorshme për Serbinë. Sipas nenit 7, të dyja palët bien dakord të vendosin “marrëveshje dhe garanci specifike. [që]…komuniteti serb në Kosovë të jetë në gjendje t’i menaxhojë punët e veta në mënyrë të duhur dhe të jetë në gjendje të ofrojë shërbime aty ku është e nevojshme.
Edhe pse Qeveria e Kosovës e interpreton “vetëmenaxhimin” si shmangie të autonomisë për serbët lokalë, përkufizimi i tij i paqartë dhe i gjerë është ende i diskutueshëm dhe problematik. Që kur u propozuan për herë të parë, këto dispozita kanë mbetur më të diskutueshme – të paktën për Kosovën – sepse ato bëjnë thirrje për autonomi më të madhe për serbët e Kosovës. Kosova ka hezituar të pranon marrëveshje të reja për autonomi më të madhe për serbët vendas, pa njohje reciproke me Serbinë, nga shqetësimi se kjo do ta bënte Kosovën një shtet jofunksional, do t’i lejonte Serbisë të ndërhyjë zyrtarisht në sistemin politik të Kosovës dhe do të minonte pavarësinë e fituar me vështirësi.
Edhe pse marrëveshja e 27 shkurtit i ngjan shumë aspekteve të njohjes de facto të pavarësisë së Kosovës dhe mund të shihet si një përmirësim nga Marrëveshja e Brukselit e 2013-ës, ajo akoma është e shkurtër. Zbatimi i çdo dispozite të marrëveshjes, duke përfshirë ato të renditura në aneks, do të kërkojë negociata dhe lëshime shtesë, të cilat ka të ngjarë të bllokohen nga palët dhe më pas të minojnë gatishmërinë e tyre për të zbatuar aspekte të tjera, duke përjashtuar njohjen e qartë dhe të ndërsjellë.
Pa një qartësi për çështjen e njohjes reciproke, nuk do të ketë një normalizim të plotë dhe gjithëpërfshirës të marrëdhënieve ndërmjet Kosovës dhe Serbisë, sepse njohja është komponenti thelbësor që përcakton cilësinë e marrëdhënieve, besimin dhe vullnetin për të bërë lëshime. Kështu, marrëveshja nuk ka të bëjë realisht me vendosjen e një marrëdhënie të re ndërmjet Kosovës dhe Serbisë që bazohet në njohjen reciproke, barazinë dhe reciprocitetin. Në vend të kësaj, është një (mos)marrëveshje për të siguruar një ngërç më të qëndrueshëm.
Jemi ende shumë larg arritjes së nivelit të dëshiruar të normalitetit në marrëdhëniet dypalëshe ndërmjet dy shteteve, siç është rasti me vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor. Kjo marrëveshje ka shumë të ngjarë të garantojë një paqe të paqartë për të paktën dhjetë vite të tjera, ndërkohë që po krijohen kushtet e duhura për marrëveshje të tjera të favorshme për palët. Në rastin më të keq, mund të rezultojë në një paqe negative që ndalon luftimet, por ka potencialin të pengojë dhe madje të ndryshojë përpjekjet e Kosovës për të konsoliduar sovranitetin e saj si brenda ashtu edhe jashtë. Të dyja palët tashmë kanë filluar ta interpretojnë marrëveshjen në mënyrat e tyre, gjë që sugjeron se në muajt (dhe vitet e ardhshme) ndoshta do të ketë më shumë mosmarrëveshje sesa marrëveshje.
Së fundi, marrëveshja sigurisht përfaqëson të paktën për momentin një braktisje të misionit të BE-së për të arritur një marrëveshje gjithëpërfshirëse dhe ligjërisht të detyrueshme dhe zotimin e SHBA-së për një marrëveshje të përqendruar në njohjen reciproke. Me këtë krijohet përshtypja se vendosmëria e SHBA-së dhe BE-së për të arritur një marrëveshje të gabuar pasqyron dëshirën e tyre për t’u shfaqur si paqebërës të besueshëm më shumë sesa për të zgjidhur në të vërtetë shqetësimet se si të krijohet një marrëveshje që do të sillte paqe të qëndrueshme dhe do të zgjidhte shumë dallime të pazgjidhura midis dy shteteve.
Pa e vënë në qendër njohjen reciproke, vështirë se do të ketë pajtim ndërshtetëror dhe shoqëror. Nëse BE-ja dhe SHBA-ja do të ishin konsekuente në qasjet e tyre për zgjidhjen e konflikteve, ndoshta do të shihnim një rezultat të ndryshëm dhe më të mirë në mosmarrëveshjen Kosovë-Serbi.
