Analizë nga njohësi i çështjeve ndërkombëtare Amir Shabani, rreth përfundimit të luftrave, ku krahason luftërat në Balkan me atë në Ukrainë.
Luftërat në Jugosllavi nuk mbaruan për shkak të një traktati paqeje, por sepse të gjitha palët ranë dakord me arsye për një armëpushim.
Luftërat në Jugosllavi përfunduan sepse agresori kryesor, Serbia, u mund ushtarakisht. Në rastin e parë, në gusht të vitit 1995, ushtria kroate e asistuar nga SHBA-ja dëboi milicitë etnike serbe nga toka që ajo kontrollonte në Kroaci dhe Bosnje, në atë që ishte atëherë fushata më e madhe ushtarake në Evropë që nga Lufta e Dytë Botërore. Ushtria kroate kreu krime të ndryshme lufte gjatë operacionit “Stuhia”, duke përfshirë dëbimin e dhjetëra mijëra serbëve etnikë dhe ekzekutimin e civilëve, megjithëse gjykatat ndërkombëtare më pas hodhën poshtë pretendimin serb për gjenocid.
Në rastin e dytë, NATO bombardoi Serbinë nga marsi deri në qershor të vitit 1999, duke e detyruar atë të tërheqë trupat e saj nga rajoni i diskutueshëm i Kosovës. NATO nuk mori kurrë autorizim nga Këshilli i Sigurimit i OKB-së, kështu që bombardimi ishte teknikisht në kundërshtim me të drejtën ndërkombëtare. Një numër civilësh vdiqën gjithashtu si rezultat i sulmeve, duke përfshirë tre gazetarë kinezë kur u godit ambasada kineze në Beograd. Në rastin e parë, operacioni kroat krijoi skenën për Marrëveshjen e Dejtonit që i dha fund konfliktit në Bosnje. Në rastin e dytë, operacioni i NATO-s përgatiti terrenin për Marrëveshjen e Kumanovës që i dha fund Luftës së Kosovës.
Ndonjëherë luftërat përfundojnë në ngërç. Ndonjëherë njëra palë mposhtet me vendosmëri. Konflikti në Ukrainë, në këtë pikë, mund të shkojë në çdo mënyrë. Duke qenë se Rusia është një vend i fuqishëm me armë bërthamore, skenari i Serbisë ndoshta nuk do të ndodhë. Putini, ndryshe nga Millosheviqi, nuk ka gjasa të rrëzohet nga një kryengritje popullore dhe më pas të dërgohet në një gjykatë për krimet e luftës. Por ushtria ruse ende mund të mposhtet në mënyrë vendimtare në përpjekjen e saj për të kafshuar sa më shumë nga Ukraina që mund të përtypë. Ukraina ka vullnetin dhe ndryshe nga Bosnja, kapacitetin për të mbrojtur veten.
Mënyra se si përfundon lufta në Ukrainë është e rëndësishme, por po aq e rëndësishme është se si do të ndërtohet paqja e ardhshme.
Problemi me një paqe të imponuar
Serbia e humbi luftën në Bosnje, por Bosnja nuk fitoi. Ajo nuk kishte një forcë të mjaftueshme ushtarake për të diktuar fakte në terren.
Pra, Marrëveshja e Dejtonit imponoi një paqe të gabuar që vazhdon të mundojë Bosnjën edhe sot. Si rezultat i Dejtonit, konflikti ushtarak midis boshnjakëve, serbëve dhe kroatëve është transpozuar në një regjistër politik. Në vend që ta luftojnë atë me armë, të tre grupet kryesore tani luftojnë me njëri-tjetrin në institucionet e pafuqishme politike që krijoi Dejtoni. Kjo është mirë, sepse njerëzit nuk po vrasin më njëri-tjetrin. Megjithatë, është keq, sepse Bosnja sot nuk është pothuajse një vend.
Ekzistojnë dy pjesë kryesore të Bosnjës: Republika Srpska dhe Federata e Bosnje-Hercegovinës, e cila përbëhet nga dyshja shpesh grindavece e kroatëve dhe boshnjakëve. Këto dy entitete autonome gjithashtu administrojnë së bashku një zonë të tretë, rrethin e Brckos. Presidenca rrotullohet ndërmjet tre anëtarëve, një serb, një kroat dhe një boshnjak, të zgjedhur nga komunitetet e tyre përkatëse. Ndarjet etnike që shkaktuan luftën – të shfrytëzuara nga politikanë oportunistë – kanë rezultuar jo në një demokraci, por në një etnokraci.
As vendi nuk funksionon realisht si një vend, jo me Republikën Srpska që kërcënon vazhdimisht të shkëputet nga shteti, kroatët të lodhur vazhdimisht duke qenë një partner i vogël dhe boshnjakët që duan një shtet unitar që pasqyron më mirë shumicën e tyre demografike (50.1 përqind e popullsisë krahasuar me 30.8 për qind serbë dhe 15.4 për qind kroatë).
Bosnja ka aplikuar për anëtarësim në Bashkimin Evropian, e cila është një nga gjërat e pakta që shumica e qytetarëve të shtetit të degjeneruar e mbështesin. Pavarësisht nga kjo mbështetje, institucionet e ndara politike nuk mund të bien dakord për hapat kushtetues, gjyqësor, ekonomik dhe të tjerë të nevojshëm për t’u kualifikuar për anëtarësim në BE. Korrupsioni është i shfrenuar, PBB-ja për kokë banori prej rreth 6,000 dollarë e vendos atë të paktën 3,000 dollarë prapa vendit më të varfër të BE-së, Bullgarisë dhe gati gjysma e të gjithë boshnjakëve të rinj duan të largohen sepse e ardhmja e tyre brenda vendit duket e zymtë.
Marrëveshja e Dejtonit ngriu në vend shumë nga dinamikat që e ndanë Bosnjën në radhë të parë. Perspektiva e anëtarësimit të ardhshëm në BE mund të shërbejë si forcë për ta shtyrë vendin së bashku, ashtu siç pranimi i Serbisë mund të inkurajojë një demokraci më të madhe në atë vend dhe pranimi i Kosovës mund të ndihmojë në zbutjen e rrugës për njohjen e saj ndërkombëtare.
Pavarësisht nëse kjo ndodh apo jo, megjithatë, Bosnja është vetëm lloji i zgjidhjes që Ukraina po përpiqet të shmangë. Kushdo që beson në një paqe të drejtë në Ukrainë duhet të marrë parasysh të gjitha strategjitë që mund të parandalojnë fatin e Bosnjës. Të gjitha këto strategji përfshijnë reduktimin e okupimit rus të territorit dhe përfshirjen në çështjet e Ukrainës në sa më pak të jetë e mundur.
Shmangia e një “zgjidhjeje” të Dejtonit në Ukrainë
Serbia vazhdon të luajë një rol të prishur në Bosnje për shkak të marrëdhënieve të saj të ngushta me Republikën Srpska. Ky është pozicioni i dytë që Putini do të pranonte nëse nuk mund të thithë të gjithë Ukrainën në Rusi ose të instalojë një qeveri kukull në Kiev. Ai do të përdorë Donbasin dhe Krimenë për të prishur funksionimin e Ukrainës ashtu si Serbia ndërhyn në Bosnje përmes përfaqësuesit të saj.
Si një shtet i dështuar me kufij të pasigurt, Ukraina nuk do të ishte në gjendje të kualifikohej për anëtarësim në BE. Me një ekonomi të shkatërruar nga sulmet e pamëshirshme të Rusisë, Ukraina nuk do të përbënte ndonjë kërcënim ekonomik për interesat ruse. E ç’armatosur dhe neutrale, Ukraina mund të pushtohet sipas dëshirës nga çdo qeveri e ardhshme ruse që nuk i pëlqen atë që po bën fqinji i saj.
Assoc. Prof. Dr. Hamza Karçiç, një profesor i asociuar në Universitetin e Sarajevës ka thënë: “Nëse Zelenskyy do të detyrohej të lejonte autonominë në lindje, ai do të rrezikonte të mbikëqyrte krijimin e një entiteti të tipit Republika Srpska. Kjo do t’u jepte efektivisht rebelëve pro-rusë një le të themi në qeverisjen e Ukrainës, me gjasë nëpërmjet fuqive të vetos të ngjashme me ato të Republika Srpska, që do ta bënte vendin jofunksional siç ka qenë Bosnja. Kjo jo vetëm që do të prishte zhvillimin e vendit, por edhe do të bllokonte integrimin e tij në BE dhe NATO.”
Për të shmangur këtë skenar, Ukraina duhet të fitojë. Ajo duhet të ruajë vetë sovranitetin që Putini pretendon të mbështesë, të paktën teorikisht, me politikën e tij të jashtme “sovraniste”. Ajo duhet të përdorë forcën e armëve jo vetëm për të zmbrapsur pushtuesit rusë, por për të parandaluar llojin e “konfliktit të ngrirë” që Rusia ka përdorur në mënyrë kaq efektive për të penguar Gjeorgjinë dhe Moldavinë pas ndërhyrjeve të mëparshme ushtarake në ato vende.
Nuk është e qartë nëse Ukraina mund të rimarrë Krimenë apo të gjithë Donbasin, apo cili do të jetë çmimi i atyre fushatave për ukrainasit dhe botën. Por një lloj paqeje e detyruar përgjatë linjave të marrëveshjes së Dejtonit nuk është në interes të Ukrainës apo, sinqerisht, të askujt jashtë Kremlinit. Ukrainasit kanë të drejtë të jenë të kujdesshëm ndaj aleatëve të tyre që diktojnë kushtet e një marrëveshjeje të ardhshme. Ata mund të shohin sfidat me të cilat përballet Bosnja sot, gati 30 vjet pas luftës, si dhe nga ngjarjet e Bosnjës në veçanti dhe luftërat që kanë ngjarë në Ballkanin Perëndimor në përgjithësi, bota duhet marrë mësim!
