Organizata joqeveritare “International Crisis Group”, e cila ka mision parandalimin e konflikteve në botë, në raportin më të ri kushtuar Kosovës, ka trajtuar situatën në Veri, raportin me Serbinë në përgjithësi, duke ofruar dhe rekomandime për zgjidhjen e konfliktit mes dy vendeve. ICG Veriun e Kosovës e cilëson si territor rebel, duke theksuar se Kosova po e fiton kontrollin mbi të, por po e humb mundësinë për normalizim me Serbinë. Në këtë artikull përmendet edhe Asociacioni që ka ngecur, që do t’i bënte mirë serbëve të Kosovës dhe Prishtinës – thekson ICG.
Kosova duhet të tërheqë njësitë e saj speciale të policisë nga rajonet me shumicë serbe, vlerëson ICG.
Pjesë nga raporti:
Përmbledhja ekzekutive
Kosova po e fiton betejën për kontrollin e veriut të saj rebel, me shumicë serbe, ndërkohë që shpresat për normalizim mes Prishtinës dhe Beogradit po shuhen. Institucionet e mbetura serbe në territorin e Kosovës, të cilat i mbijetuan luftës së vitit 1999 dhe pavarësisë së Kosovës në 2008, po shpërbëhen si pasojë e një operacioni paraushtarak të mbështetur nga Serbia në shtator 2023. Ndërsa rezistenca e kufizuar e dhunshme mbetet e mundshme, Kosova veriore, e cila shpresonte për autonomi apo bashkim me Serbinë, po i nënshtrohet pa dëshirë autoritetit të Prishtinës. Këto janë ditë të vështira për minoritetin serb, e ardhmja e të cilit është jetike për afrimin mes Beogradit dhe Prishtinës. Për të mbetur një komunitet i aftë për vetëqeverisje, ata kanë nevojë për qasje të vazhdueshme në institucionet serbe, veçanërisht në arsim dhe kujdes shëndetësor, plus mbështetje financiare. Ata gjithashtu kanë nevojë për një ndjenjë sigurie, e cila mund të vijë vetëm me kthimin e serbëve në forcën policore të Kosovës, nga e cila ata dhanë dorëheqjen si protestë në nëntor 2022. Prishtina duhet të tërheqë policinë e saj speciale nga veriu dhe Beogradi duhet të ndihmojë në parandalimin e mëtejshëm të veprimtarive paraushtarake.
Në vitin 2021, Prishtina filloi të zbatonte autoritetin e saj në veri të Kosovës me një forcë të madhe policore speciale të militarizuar që u përball me një popullsi armiqësore vendase. Masat e saj nxitën një bojkot dhe dorëheqje masive nga serbët, kështu që policia dhe zyrtarët publikë në këtë zonë me shumicë serbe tani janë pothuajse të gjithë shqiptarë. Disa raunde barrikadash të vendosura nga vendasit mobilizuan popullsinë, shumë prej të cilëve janë të armatosur; Serbia gjithashtu infiltroi disa qindra trupa për të forcuar rezistencën në dy raste në vitin 2022. Policia dhe rebelët serbë shkëmbyen shpesh të shtëna me armë. Në maj 2023, një turmë e zemëruar serbe që përpiqej të sulmonte një njësi speciale të policisë u përlesh me paqeruajtësit e NATO-s që ndanin të dy grupet, duke lënë shumë të plagosur nga të dyja palët. Muaj më vonë, në shtator, policia u përlesh me një grup paraushtarak të armatosur me armë të nivelit ushtarak; një oficer u vra nga një minë e shpërthyer nga distanca, ndërsa tre serbë vdiqën në shkëmbim zjarri.
Pakënaqësia ndërkombëtare dhe dukja amatore e grupit, thyen rezistencën veriore ndaj autoritetit qeveritar. Prishtina përfitoi, duke lëvizur shpejt për të çimentuar autoritetin e saj mbi veriun. Në dhjetor 2023, ajo arriti një marrëveshje me Serbinë për njohjen reciproke të targave. Në janar 2024, qeveria ndaloi importin dhe përdorimin e dinarit serb, duke ndërprerë financimin e institucioneve të mbetura të Serbisë së bashku me pensionet dhe përfitimet e tjera. Në shkurt, ajo filloi bastisjen dhe mbylljen e zyrave të qeverisë serbe në fshatrat në jug të Kosovës dhe konfiskimin e dinarëve të gjetur në zyrat postare serbe. Prishtina injoroi kërkesat e SHBA-së dhe Evropës për të pezulluar këto masa derisa të mund të negociohej një zgjidhje e zbatueshme.
Në fakt, një zgjidhje e arsyeshme tashmë është në tavolinë. Në dhjetor 2022, BE-ja, e cila ka ndërmjetësuar mosmarrëveshjen Beograd-Prishtinë që nga viti 2011, propozoi një marrëveshje të gjerë normalizimi me të cilën Serbia nuk do ta njihte zyrtarisht pavarësinë e Kosovës, por do të vepronte sikur ta kishte bërë. Në këmbim, Kosova do t’i jepte minoritetit të saj serb një njësi vetëqeverisëse që përfshin dhjetë komunat e saj me shumicë serbe (siç kishte premtuar një dekadë më parë, por nuk e ka bërë ende). Marrëveshja ishte një kompromis që u dha të gjitha palëve atë që u nevojitet më urgjentisht. Brukseli thuhet se ka sharë Beogradin dhe Prishtinën që ta pranojnë atë verbalisht, por as nuk mundi t’i detyronte ta nënshkruanin atë dhe as të pajtoheshin me detaje të rëndësishme në lidhje me mënyrën se si do të vihej në fuqi. Ai mbetet i pazbatuar dhe mund të parakalohet nga ngjarjet.
Një mollë sherri është njësia autonome serbe e planifikuar, të cilën Kosova e quan Asociacion, dhe serbët komunitet, të komunave me shumicë serbe, emrat e ndryshëm që pasqyrojnë mosmarrëveshje rreth fushëveprimit dhe kompetencave të saj. Të dy palët ranë dakord për ta krijuar atë në një marrëveshje historike të vitit 2013, për të balancuar koncesionet kryesore serbe ndaj Prishtinës. Që atëherë, mosmarrëveshjet mbi kompetencat e njësisë – dhe kundërshtimi i brendshëm kosovar (shqiptar i Kosovës) ndaj autonomisë – e mbajtën atë në tabelë. Serbia e donte atë si një shtet në një shtet, të modeluar sipas Republika Srpska të Bosnjës, gjë që ishte joreale për një rajon rural me pothuajse 50,000 banorë. Kosova kërkoi të kundërtën, një organ minimal me një rol thjesht koordinues për komunat anëtare të saj.
Pengesa tjetër është njohja de facto e Kosovës nga Serbia. Marrëveshja e BE-së është e paqartë për këtë çështje, por Franca, Gjermania dhe Italia e shprehën atë në deklaratat e mëvonshme dhe Serbia e refuzon kategorikisht kërkesën. Njohja de facto do të thotë ta trajtosh Kosovën si një shtet të pavarur pa një deklaratë formale dhe pa pëlqim që shtetet dhe organizmat e tjera ndërkombëtare si OKB-ja ta njohin dhe ta pranojnë si anëtare. Serbia është e gatshme të merret me Kosovën një për një, por e vendosur të mbajë statusin e saj një çështje të hapur.
Ka pak shpresë se dialogu i BE-së mund t’i kapërcejë këto pengesa dhe marrëdhënia Beograd-Prishtinë ka të ngjarë të mbetet e ngrirë. Në këtë sfond, si palët ashtu edhe aktorët e jashtëm që duan qetësi në Ballkanin Perëndimor duhet ta kthejnë vëmendjen së pari në zbutjen e rrezikut afatshkurtër të dhunës dhe më pas drejt qëllimeve të arritshme që mund të inkurajojnë stabilitetin politik duke dështuar në një përparim në marrëveshjen e normalizimit.
Prioriteti kryesor është demilitarizimi. Kosova duhet të tërheqë njësitë e saj speciale të policisë nga rajonet me shumicë serbe dhe, derisa ta bëjë këtë, duhet t’i dislokojë ato me masë dhe vetëm në koordinim me paqeruajtësit e KFOR-it të NATO-s, të cilët veriorët i shohin si më të besueshëm duke pasur parasysh përkushtimin e tyre për neutralitet. Për të rritur ndjenjën e sigurisë së Prishtinës, KFOR-i duhet të ndihmojë Kosovën të kontrollojë kufirin e saj, të parandalojë kontrabandën e mëtejshme të armëve të rënda dhe të gjejë depo të sjella më herët. Nga ana e saj, Serbia duhet të pushojë së mbështeturi aktivitetin paraushtarak dhe të ndjekë penalisht ata që janë përfshirë në vrasjen e policisë së Kosovës në masën që janë nën juridiksionin e saj. Në mungesë të një zgjidhjeje politike gjithëpërfshirëse, barra do të jetë mbi BE-në, SHBA-në dhe NATO-n për të ruajtur paqen dhe për të shmangur përshkallëzimin derisa kushtet për një marrëveshje të negociuar të jenë pjekur. Kjo do të nënkuptojë presionin si Prishtinës për tërheqjen e policisë speciale dhe Beogradit për të ndërmarrë hapat e lartpërmendur, duke mbajtur dhe, nëse është e nevojshme, duke përforcuar praninë paqeruajtëse të NATO-s.
Një prioritet tjetër është sigurimi i nevojave të pakicës serbe të Kosovës – me ose pa një kornizë formale për autonomi. Veriorët varen nga shkollat, universitetet dhe objektet e kujdesit shëndetësor që operohen nga Serbia. Shumica e popullsisë punon në punë të paguara drejtpërdrejt ose tërthorazi nga Beogradi, dhe shumë prej tyre marrin sigurime sociale, të gjitha në dinarë serbë, përmes një rrjeti të zyrave postare dhe bankave që Prishtina dëshiron të mbyllë. Diskriminimi etnik dhe barrierat gjuhësore i pengojnë të gjithë serbët e Kosovës përveç disa prej tyre nga tregu i rregullt i punës. Nëse humbasin aksesin në punët dhe përfitimet serbe, shumë do të emigrojnë. BE-ja dhe SHBA-ja duhet t’i kërkojnë Kosovës që të garantojë se këto shërbime kryesore serbe do të mbeten në vend. Ata gjithashtu duhet të vazhdojnë t’i bëjnë presion Prishtinës për t’i dhënë fund ndalimit të importit të ushqimeve dhe ilaçeve nga Serbia, si për përdorimin e dinarit serb. Për të gjitha këto pika, Kosova duhet të ndjekë udhëheqjen e BE-së dhe SHBA-së.
Së fundi, minoriteti serb ka nevojë për një zë. Ai ka humbur besimin në përfaqësuesit e saj politikë, të cilët janë emëruar nga Partia Progresive Serbe në pushtet në Serbi dhe kanë marrë shenjat e tyre nga udhëheqësit e saj. Shumë prej tyre i frikësohen Prishtinës dhe ndjehen të tradhtuar nga Beogradi, ndërsa ndihen të injoruar nga Brukseli dhe Uashingtoni. BE-ja i bëri thirrje Kosovës që të krijojë institucione të qëndrueshme demokratike pjesëmarrëse për pakicën e saj serbe, pa dobi. Në vend të kësaj, Prishtina po ecën ngadalë zgjedhjet e reja në komunat veriore. Zgjedhjet e reja duhet të mbahen jo më vonë se vera e vitit 2024.
Edhe pse Brukseli dhe Uashingtoni i ndjekin këto objektiva, megjithatë, ata duhet të vazhdojnë të hulumtojnë me Prishtinën nëse ajo mund të përqafojë kushtet e marrëveshjes së normalizimit të BE-së, duke përfshirë krijimin e një Komuniteti/Asociacioni të komunave serbe. Kjo marrëveshje do të ishte e mirë për serbët e veriut, por edhe për Prishtinën: lëvizja drejt autonomisë veriore me siguri do të jetë një pjesë thelbësore e çdo marrëveshjeje që e sjell Kosovën më shumë në sistemin ndërkombëtar dhe Kosova mund të mos ketë kurrë një ofertë më të mirë se kjo.
